Η Ιστορία του Λευκού Πύργου της Θεσσαλονίκης

γράφει ο Ερανιστής

Ο Λευκός Πύργος είναι από τα πιο εμφανή και γνωστά ιστορικά κτίσματα της «νύμφης τον Θερμαϊκού». Αποτελείται  από 6 ορόφους, έχει 34 μέτρα ύψος και 70 μέτρα περίμετρο. Αποτέλεσε μέρος των τειχών της πόλης, τα οποία  ξεπερνούσαν κάποτε σε μήκος τα τέσσερα χιλιόμετρα (το αρχικό μήκος ήταν 8.000 μ.)....

Σε παλιές φωτογραφίες (πριν από το 1904),  διακρίνεται και ο περίβολος των τειχών με τους τρεις πυργίσκους του και ένα μικρό τζαμί γύρω από τον κυρίως πύργο. Το οχυρωματικό έργο ήταν υψωμένο σε υπολογισμένη στρατηγική θέση – είχε μέτωπο προς τη θάλασσα αλλά και προς το εσωτερικό της πόλης. Οι  συχνές επιδρομές, οι εξεγέρσεις και οι ταραχές που εκδηλώθηκαν σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας δικαιολογούν απολύτως έναν τέτοιο προσανατολισμό του Άσπρου Πύργου ή Κανλή-Κουλέ.

Το σημερινό κτίσμα δεν είναι αυτό που βρισκόταν άλλοτε χτισμένο στην ίδια τη θέση, όπως συμβαίνει με το σύνολο σχεδόν των τειχών που περιβάλλουν την πόλη. Ο πύργος όπως περίπου τον ξέρουμε (χωρίς το περιτείχισμα και τους μικρότερους πύργους) στέκεται εκεί τα τελευταία 500 χρόνια.

Ο Αρχιεπίσκοπος Ευστάθιος γράφοντας για την άλωση της Θεσσαλονίκης από τούς Νορμανδούς πειρατές, τον Αύγουστο του 1185, αναφέρει  τον Πύργο: «του κατά θάλασσαν εφού πύργου».

Αργότερα, στην εποχή της Ενετοκρατίας (1423-1430), γίνεται πάλι λόγος γι’ αυτόν και ο Ιωάννης Αναγνώστης, ο χρονογράφος που ιστόρησε την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους στις 29 Μαρτίου 1430, ημέρα Τετάρτη, αναφέρει τον παράλιο πύργο της Σαμάρειας, τον οποίο όμως οι αρχαιολόγοι τοποθετούν προς τη δυτική άκρη των τειχών.[1]
Τα τείχη της Θεσσαλονίκης Ο χάρτης των τειχών βρίσκεται στο βιβλίο Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη των Ε. Κουρτίδου – Νικολαΐδου και Α. Τούρτα εκδόσεις ΚΑΠΟΝ

Τα τείχη της Θεσσαλονίκης
Ο χάρτης των τειχών βρίσκεται στο βιβλίο
Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη
των Ε. Κουρτίδου – Νικολαΐδου και Α. Τούρτα
εκδόσεις ΚΑΠΟΝ

Τον Ιούλιο του 904, Σαρακηνοί πειρατές με αρχηγό τον εξισλαμισθέντα Λέοντα Τριπολίτη κατέλαβαν, λεηλάτησαν και κατέστρεψαν την πόλη. Ο καλόγερος Ιωάννης Καμενιάτης, κι ο ίδιος αιχμαλωτίσθηκε, γράφει για έναν πύργο, κοντά στην Πύλη της Ρώμης του Ανατολικού τείχους, στο σημερινό Μέγαρο της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών – η θάλασσα έφτανε τότε  μέχρι την οδό Μητροπόλεως. Ο Καμενιάτης ονομάζει τους πύργους προβόλους και o ιστορικός Δούκας τσαγγραβόλους. Κατά την έκφραση του Γουγούση, «ο πύργος προέβαλλεν απειλητικά εναντίον παντός τολμούντος να επιβουλευθεί την ησυχίαν της πόλεως Θεσσαλονίκης».

Ο Μιχαήλ Χατζή Ιωάννου στην «Αστυγραφία Θεσσαλονίκης» 1880 γράφει: «Αμφίβολον είναι αν οι μεγάλοι κυλινδρικοί πύργοι είναι κατασκευής βυζαντινής». Οι Γάλλοι περιηγητές Cousinery και Felix Beaujour θεωρούσαν ότι ο πύργος Κανλή-Κουλέ (πύργος του αίματος) ήταν τουρκικής κατασκευής. Οι ίδιοι Γάλλοι συγγραφείς αναφέρουν στο Ανατολικό μέρος, κοντά στη θάλασσα, κάποιο πύργο που τον αποκαλούσαν Πύργο των Γενιτσάρων και, όπως γράφουν, «φαίνεται πως πρόκειται για τον Κανλή Κουλέ». Ο Γάλλος Ιστορικός Belley αναφέρει πως οι γενιτσάροι της Σελανίκ ήταν 6.000, χωρισμένοι σε τρεις ορτάδες. Οι χίλιοι από αυτούς αποτελούσαν τη φρουρά του Πύργου και πληρώνονταν από το Σουλτάνο. Μέχρι το 1911, δίπλα στον πύργο υπήρχε μικρό τζαμί και βεβαίως οργανωμένος τεκές για τις ανάγκες των θεριακλήδων του Αλλάχ. Ο χαμηλός οκταγωνικός περίβολος (προτείχεισμα) κατεδαφίστηκε το 1911. Ο περίβολος αυτός χρησίμευε κυρίως για να προστατεύει τον Πύργο από τη θάλασσα αλλά θεωρείται πιθανή η χρήση του και για την τοποθέτηση βαρέων πυροβόλων τα οποία θα έλεγχαν την ακτογραμμή και το λιμάνι.

Από τα προηγούμενα προκύπτει ότι εδώ και χίλια τουλάχιστον χρόνια υψωνόταν κάποιος πύργος για να υπερασπίζει την πόλη από τις επιδρομές των πειρατών και άλλων κατακτητών που κατέβαιναν από την πλευρά της Χαλκιδικής, κατά μήκος του δρόμου που οδηγεί σήμερα προς τη Γεωργική Σχολή και τον Πολύγυρο. Από την ίδια θέση  μπάρκαραν βιαστικά οι Βενετοί όταν κατέλαβαν την πόλη οι Οθωμανοί, το 1430.

Ένας γνωστός Τούρκος περιηγητής, ο Εβλιγιά Τσελεμπή (1611-1681), θεωρεί πως ο πύργος χτίσθηκε από τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή, ο οποίος βασίλεψε από το 1520 ως το 1566. Πιθανότατα δεν έκτισε ο ίδιος το οχυρωματικό έργο εξ αρχής, αλλά επισκεύασε κάποιο παλαιότερο — ίσως βυζαντινό πύργο. Άλλωστε και ο ίδιος ο Τσελεμπή κάνει λόγο για μιαν επιγραφή που βρισκόταν στο εσωτερικό του φρουρίου και αρχιζε με τη φράση:

«Κτίσμα αυτοκρατορικόν, όπερ είχεν ερειπωθεί τα μέγιστα συν τη παρόδω του χρόνου…»

Η προηγούμενη μαρτυρία ενισχύεται και από μιαν άλλη επιγραφή, που μπορούσε να τη διαβάσει κανείς πριν από λίγα ακόμη χρόνια στο υπέρθυρο της εισόδου του Πύργου. Ο παλαιός μελετητής της ιστορίας της Θεσσαλονίκης Χρ. Γ. Γουγούσης μας άφησε ένα κείμενο του για το Λευκό Πύργο (γραμμένο τον Ιούνιο του 1914) που περιέχει αξιοπρόσεχτες πληροφορίες. [1] Ο Γουγούσης παραθέτει ολόκληρο το κείμενο της επιγραφής του υπέρθυρου καθώς και τη μετάφραση της από τον τουρκομαθή Γαβρ. Φιλιππίδη. [1]  Το κείμενο ήταν γραμμένο με αραβικούς χαρακτήρες. Την παραθέτουμε στη συνέχεια αυτούσια.

Κείμενο :

Sevri meydan hazret Soultan Souleiman zeman

emry ile yapouloup rudji esset oldi teman,

chyri piker ergeha toplar ki etrafinda dir

yarechour bou Kouleve burdji esset olourse nam

…………………………………………………………………….

Pengamber ahir zemandan veselian.

Παράφραση:

Επί της εποχής Σουλτάν Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς

εγένετο κατά διαταγήν του επισκευή ήτις επέρρωσε το Κράτος του Λέοντος

με των δίκην θηρίων τοποθετημένων γύρωθεν πυροβόλων

δι’ ων ανθαμιλλάται προς τον Πύργον τούτον μόνον ο αστερισμός του Λέοντος.

………………………………………………………………………

Υπό του προφήτου των τελευταίων (εσχάτων) αιώνων αμήν.[1]

Η αναφορά στην επιγραφή του Αστερισμού του Λέοντος συμβολίζει προφανώς τη λάμψη και τη δύναμη τόσο του Σουλεϊμάν όσο και του ίδιου του Πύργου. Σε άλλη μετάφραση που κυκλοφορεί στο διαδίκτυο [5], χωρίς να αναφέρεται το πρωτότυπο κείμενο, βρίσκουμε ως χρονολογία  ανέγερσης το έτος 942 της Εγίρας του Προφήτου:

«Κτισθέν κατά διαταγήν του λέοντος των ανδρείων Σουλεϊμάν,

έγινε ο λέων όλων των φρουρίων

Με τα λεονταροπρόσωπα δρακόντεια πυροβόλα γύρω του,

αρμόζει να ονομαστεί το φρούριο αυτό λεοντάρι των οχυρών,

Έτος 942 της Εγίρας του Προφήτου»

Όπως βλέπουμε, στην πρώτη επιγραφή λείπει ο πέμπτος στίχος και προφανώς έχει σβηστεί σκοπίμως. Ο Ζωγραφάκης  γράφει ότι ξύσθηκε επίτηδες κατά διαταγήν του Αβδούλ Χαμήτ Χαν του II, που θεώρησε φρόνιμο να επεκτείνει τη λογοκρισία του και στις επιγραφές των διαφόρων δημοσίων κτηρίων.

Το έτος 942 της Εγίρας αντιστοιχεί στο 1535 μ.X. Μια άλλη χρονολογία που αναφέρεται είναι το 974, δηλαδή το 1566 μ.X. Έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι αρχιτέκτονας του Πύργου ήταν ο φημισμένος μουσουλμάνος Μιμάρ Σινάν, βάσει της ομοιότητας με ανάλογο πύργο στη Valona (Αυλώνα) της Αλβανίας ο οποίος κτίστηκε τη δεκαετία του 1530. Στην εγκυκλοπαίδεια Βritannica και σε άλλες πηγές, διαβάζουμε ότι ο Σινάν ήταν Έλλην την καταγωγή, εξισλαμισθείς και προερχόταν από τις τάξεις των γενιτσάρων. Ο Μιμάρ φέρεται ως γιός ενός φτωχού Έλληνα ορθοδόξου ιερέα – ο πατέρας του ήταν λιθοξόος και μαραγκός. Στα 334 έργα που τού αποδίδονται συνολικά, περιλαμβάνονται 81 δημόσια τεμένη για την προσευχή της Παρασκευής, 50 μικρότερα τεμένη, 55 σχολεία, 34 ανάκτορα, 33 δημόσια λουτρά, 19 μαυσωλεία, 16 πτωχοκομεία, 7 ιεροδιδασκαλεία, 12 πανδοχεία, νοσοκομεία, γέφυρες, κρήνες, σιντριβάνια, υδραγωγεία, υδραυλικά συστήματα, και άλλα. [3] Είναι γνωστό ότι οι Τούρκοι, ως πολεμικό φύλο, περιφρονούσαν ανάλογες εργασίες και χρησιμοποιούσαν κατά κόρον αξιωματούχους, υπαλλήλους ή τεχνίτες ανεξαρτήτως φυλής, εθνικότητας και θρησκεύματος. Όπως έδειξε η χρονολόγηση, οι κορμοί δέντρων που χρησιμοποιήθηκαν στο Λευκό Πύργο κόπηκαν το έτος 1535 από την περιοχή της Πίνδου, αλλά υπάρχει η πιθανότητα η ξυλεία να χρησιμοποιήθηκε απλώς σε εκτεταμένη επισκευή του οικοδομήματος.

Σύμφωνα με τον Ζωγραφάκη, νεότερες έρευνες πείθουν πως οι Οθωμανοί έχτισαν, με βενετσιάνους τεχνίτες, μετά το 1430, τους δύο στρογγυλούς πύργους σε εξαιρετικά προσεγμένη κατασκευή: τον Πύργο της Αλυσσίδας (Gingirli Koule) στο άνω ανατολικό άκρο των τειχών — κοντά στην Πύλη της Άννας Παλαιολογίνας — και τον Λευκό Πύργο ή Πύργο τον Αίματος. Και οι δυο δεν έχουν κανένα από τα χαρακτηριστικά των βυζαντινών πύργων, όπως βεβαιώνει ο μελετητής τους Ο. Tafrali στο έργο Topographie de Thessalonique. Κατά την εκτίμησή μας, χωρίς να είμαστε ειδήμονες, ο Λευκός Πύργος παραπέμπει μάλλον σε βενετσιάνους τεχνίτες και ελάχιστα θυμίζει την οθωμανική αρχιτεκτονική του Σινάν.

Η «Βαστίλλη της Θεσσαλονίκης»

Είναι άγνωστο πότε ακριβώς το οικοδόμημα μετατράπηκε σε φυλακή. Τo μόνο που ξέρουμε είναι πώς κατά την Ελληνική Επανάσταση (1821) και ως το 1882 εξακολουθεί να είναι χάψη και να έχει πολύ κακή φήμη, ανάμεσα στους Ρωμιούς τουλάχιστον. Στο «Προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολών της πόλεως» αναγνωστικό του Γ. Κ. Μωραϊτοπούλου [7], ο συγγραφέας σημειώνει πως «χρησιμεύει σήμερον ως ειρκτή των καταδικαζομένων εις ισόβια ή πολυετή δεσμά. Ονομάζεται δε πύργος του αίματος, διότι εις παλαιοτέρας εποχάς εξετελούντο εκεί αι θανατικαί ποιναί».

Κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Λευκός Πύργος στέγαζε το κέντρο διαβιβάσεων των Συμμάχων, ενώ το 1916 χρησιμοποίησαν έναν όροφό του για τη φύλαξη αρχαιοτήτων από αρχαιολογικές εργασίες στη ζώνη ευθύνης του βρετανικού εκστρατευτικού σώματος.
Οι Γενίτσαροι, ή γιανίσαροι (ΔΦΑ: jăn’isâr, Οθωμαν. Τουρκ. يڭيچرى, γενίσερι, «νέος στρατιώτης»), ήταν επίλεκτα σώματα της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αρχικά συγκροτούνταν από αιχμαλώτους πολέμου και παιδιά χριστιανικών οικογενειών που εξαναγκάζονταν από μικρή ηλικία σε στρατιωτική υπηρεσία.

Οι Γενίτσαροι, ή γιανίσαροι (ΔΦΑ: jăn’isâr, Οθωμαν. Τουρκ. يڭيچرى, γενίσερι, «νέος στρατιώτης»), ήταν επίλεκτα σώματα της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αρχικά συγκροτούνταν από αιχμαλώτους πολέμου και παιδιά χριστιανικών οικογενειών που εξαναγκάζονταν από μικρή ηλικία σε στρατιωτική υπηρεσία.

Το «αίσιο περιστατικό»

Αφού κατόρθωσε να προσεταιριστεί με διάφορους τρόπους τούς επιφανέστερους γενίτσαρους, μεταξύ αυτών και τον ισχυρό αγά του Σώματος, ο σουλτάνος Μαχμούτ ο Β’ συγκρότησε πιστά στρατιωτικά τμήματα εκπαιδευμένα και εξοπλισμένα κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα, τους γνωστούς ως εσκεντζί. Το επίλεκτο σώμα των γενιτσάρων διαλύθηκε με κλασικό ασιατικό τρόπο στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης, στη Δεξαμενή των Χιλίων Κιόνων. Περίπου έξι χιλιάδες γενίτσαροι, αφού συγκεντρώθηκαν με την πρόφαση της στρατολογίας στα νέα σώματα του οθωμανικού στρατού, σφαγιάστηκαν μέχρι ενός, κατά ρητή διαταγή του σουλτάνου. Ακολούθησαν μαζικές εκτελέσεις χιλιάδων σε όλες τις περιοχές της αυτοκρατορίας και οι γενίσερι (νέοι στρατιώτες) της Θεσσαλονίκης είχαν την ίδια τύχη. Το 1826, οι περισσότεροι από αυτούς – ίσως τρεις χιλιάδες – εκτελέσθηκαν στο Λευκό Πύργο. Έπειτα από κάθε εκτέλεση ένας κανονιοβολισμός βεβαίωνε το γεγονός. Η εξόντωση των γενιτσάρων αναφέρεται αργότερα στην οθωμανική ιστορία ως «Αίσιο Περιστατικό».
Το Φρούριο του Γεντί-Κουλέ

Το Φρούριο του Γεντί-Κουλέ

Ο Λευκός Πύργος είναι στενά δεμένος και με τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων. Ξέρουμε ότι η Επανάσταση του 1821 απέτυχε στη Βόρειο Ελλάδα, αν και στην ευρύτερη περιοχή της Χαλκιδικής υπήρχαν όλες οι δημογραφικές και στρατιωτικές δυνατότητες να επικρατήσει. Τα αντίποινα του σουλτάνου έπληξαν θανάσιμα και τους Ρωμιούς της Θεσσαλονίκης. Εκατοντάδες Χριστιανοί ραγιάδες άφησαν την τελευταία τους πνοή στο λαομίσητο Beyaz-Kule ή Torre Blanca στα Εβραϊκά, ύστερα από πολυετείς φυλακίσεις ή φριχτά βασανιστήρια. Συνολικά οι Έλληνες της Θεσσαλονίκης που έπεσαν θύματα υπολογίζονται σε 25.000 μόνο κατά το έτος 1821, γεγονός που επέφερε ανεπανόρθωτο πλήγμα στην Ελληνική κοινότητα της πόλης. [9] Η δημογραφική και εθνολογική εξέλιξη του πληθυσμού επηρεάστηκε αποφασιστικά από τους εξισλαμισμούς, τον απεχθέστατο φόρο των Χριστιανοπαίδων και τους συστηματικούς εποικισμούς με μουσουλμανικές οικογένειες, κυρίως Γιουρούκων. Στην πόλη διέμενε ακόμη μεγάλος αριθμός διοικητικών υπαλλήλων και αξιωματούχων του σουλτάνου, ευρωπαίοι εμπορικοί αντιπρόσωποι και περίπου 6.000 γενίτσαροι. Η σημαντική παρουσία της εβραϊκής κοινότητας χρονολογείται από το 1492 περίπου, όταν εγκαταστάθηκαν στην πόλη δεκαπέντε χιλιάδες και πλέον Εβραίοι Σεφαρδίτες από την Ισπανία. Σεφαρδίτες, Σεφαραδίτες, Σεφάρδοι ή Σεφαρντίμ ονομάζονται οι Εβραίοι που κατάγονται από την Ιβηρική Χερσόνησο, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που εκδιώχτηκαν από την Ισπανία κατόπιν εντολής των Καθολικών μοναρχών Φερδινάνδου και Ισαβέλλας (όπως καταγράφεται στο διάταγμα της Αλάμπρας το 1492) και από την Πορτογαλία κατόπιν εντολής του Βασιλιά Μανιουέλ το 1497. Στην πόλη, κατόπιν συμφωνίας με το σουλτάνο, εγκαταστάθηκε και μικρότερος αριθμός γερμανόφωνων Εβραίων – οι γνωστοί ως Ασκεναζίτες,  προέρχονται από Ιουδαίους που είχαν καταφύγει στην κεντρική Ευρώπη το 70 μ.Χ. για να αποφύγουν τους διωγμούς από τους Ρωμαίους.[10]
Η αποβάθρα του Λευκού Πύργου στα 1900

Η αποβάθρα του Λευκού Πύργου
στα 1900

Λίγο πριν την απελευθέρωση της πόλης στα 1912 και ύστερα από πέντε ολόκληρους αιώνες οθωμανικής κατοχής, ο πληθυσμός της πόλης παρουσιάζεται ως εξής:

Αξίζει ν’ αναφέρουμε εδώ την περιγραφή που κάνει για τον Πύργο ο ίδιος ο Τούρκος Μολλάς, δηλ. ο ανώτερος δικαστής της Θεσσαλονίκης, πριν από εκατόν είκοσι περίπου χρόνια.  Γράφει ο με αξιοσημείωτη ειλικρίνεια ο ευσεβής Χαϊρουλλάχ Ιμπν Σινασή Μεχμέτ Αγάς:

«Η ζωή εκεί μέσα είναι φριχτή, κι αν δεν έχει κανείς συντροφιά του τη σκέψη του παντοδύναμου Αλλάχ, δύσκολα μπορεί να ζήσει. Είδα φτωχά ανθρώπινα πλάσματα που έμεναν εκεί μέσα χρόνια πολλά, Ρωμηούς ως επί το πλείστον, γιατί συνάντησαν στο δρόμο τον Μουτεσελίμη Γιουσούφ και δεν τον χαιρέτησαν όπως θα έπρεπε ή γιατί μαζεύονταν στην εκκλησία του Μηνά εφέντη (του Αγίου «Μηνά δηλαδή)».

Ο Λευκός Πύργος εξακολουθεί να παραμένει για πολλά χρόνια ακόμη σύμβολο τυραννίας. Ο Χρ. Γουγούσης λέει σχετικά:

«Το μόνον γνωστόν είναι ότι, κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν (1821) και εντεύθεν, μέχρι προ εικοσαετίας περίπου, ο μεν Λευκός Πύργος ήτο το κεντρικόν σφαγείον και βασανιστηρίον των Χριστιανών, τα δε πέριξ αυτού μέρη μέχρι του νυν Γυμναστηρίου, όπου άλλοτε το καφενείον “της Πολιτείας “, ήσαν το γενικόν νεκροταφείον των εκεί οικτρώς φονευομένων».

Όπως είδαμε ήδη, Κανλή-Κουλές τουρκιστί σημαίνει πύργος του αίματος. Ο Χατζή Ιωάννου τον μεταφράζει πύργος αιματόεις ή αιματόφυρτος, διότι εκεί «απέσφαττον τους καταδίκους, ενώ το αίμα έβαφε τους λευκούς τοίχους της ειρκτής». Η ονομασία τούτη χρονολογείται από τις αρχές του 19ου αι.  Ο ίδιος ο Χατζή Ιωάννου, στο προαναφερθέν σύγγραμμά του τον αποκαλεί «Βαστίλλη της Θεσσαλονίκης». Οι ίδιοι Τούρκοι τού είχαν δώσει τη χαρακτηριστική ονομασία του «Πύργου τον Αίματος» — Κανλή Κουλέ. Κατά τον Ζωγραφάκη, οι παλιοί Σαλονικιοί (σ.σ. γνωστοί και ως μπαγιάτηδες) ανέφεραν αυτή την ονομασία και λιγότερο τη νεότερη — Λευκός Πύργος — που δεν μπόρεσε εύκολα να σβήσει τις βαριές αυτές αναμνήσεις.
Η Λεωφόρος των Εξοχών (σήμερα Βασ. Όλγας) στα 1903

Η Λεωφόρος των Εξοχών
(σήμερα Βασ. Όλγας) στα 1903

Μετά την απελευθέρωση, οι βαριές μνήμες και το εθνεγερτικό κλίμα της εποχής φαίνεται επηρέασαν και τον Πειραιώτη ποιητή Γεώργιο Στρατήγη (1860-1938), ο οποίος έγραψε και τους εξής στίχους:

Γκρεμίστε τον σύρριζα τον Πύργο το Λευκό

που πέντε μαύρους πλάκωνε τη σκλάβα Γη αιώνες,

αν θέλετε ύπνο να χαρούν ελευτεριάς γλυκό

κι ονείρατα χωρίς βραχνά οι δόλιοι Μακεδόνες! [11]

Σύμφωνα τώρα με μια κάπως ρομαντική και αναίμακτη εκδοχή, το  σύγχρονο όνομά του ο Λευκός Πύργος το πήρε όταν ένας Εβραίος κατάδικος, ο Nathan Guidili, καταδικασμένος για ερωτικό έγκλημα, τον ασβέστωσε με αντάλλαγμα την ελευθερία του, το 1891. Μέχρι το 1912 και αργότερα,  ο χριστιανικός πληθυσμός συνεχίζει να τον αναφέρει ως Kanli-Kule, ενώ ο εβραϊκός τον αποκαλεί Torre Blanca. Η εκδοχή αυτή, ως προς την ημερομηνία τουλάχιστον (1891), δεν φαίνεται ορθή, καθώς ο πύργος ασβεστωνόταν τακτικά ήδη από το 1884 και είχε καταχωρηθεί σε επίσημα έγγραφα ως Λευκός (Ak-koule):

Η χρονολόγηση της μετονομασίας του έχει τροποποιηθεί με βάση τα βρετανικά έγγραφα που δημοσίευσε ο Βασίλης Κ. Γούναρης. [1] Το 1883 ο Σουλτάνος Αβδουλ Χαμίτ Β’ έτυχε να διαβάσει κάποια έγγραφα από τη Θεσσαλονίκη. Σ’ αυτά συνάντησε την ονομασία “Πύργος του Αίματος”, που προφανώς ήταν σε χρήση ακόμη και από τις κρατικές υπηρεσίες. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Sir John Blunt, του πάντα καλά πληροφορημένου Βρετανού Γενικού Προξένου στη Θεσσαλονίκη, ο Σουλτάνος τηλεγράφησε αμέσως στον Νομάρχη (Βαλή), διατάζοντάς τον να ονομάζει στο εξής τον πύργο “Λευκό” και να απαγορεύσει -με την απειλή μάλιστα ποινής- την παλαιότερη δυσφημιστική ονομασία. Σύμφωνα με την εντολή ο Πύργος ασπρίστηκε και μέσα σε ένα χρόνο, όπως γράφει ο Blunt, δηλαδή εντός του 1884, η νέα ονομασία είχε επικρατήσει πλήρως.

Η πληροφορία διασταυρώνεται με μια άλλη πηγή, τον James George Cotton Minchin, Γενικό Πρόξενο της Σερβίας στο Λονδίνο. Ο Minchin, όταν επισκέφτηκε τη Θεσσαλονίκη τον Σεπτέμβριο του 1884, βρήκε τον Πύργο ασπρισμένο. Ο ίδιος αναφέρει μάλιστα ότι όταν ο Σουλτάνος έμαθε το όνομα της φυλακής είπε: “Είναι δυνατόν στις κτήσεις μου να υπάρχει πύργος ο οποίος να ονομάζεται `Πύργος του Αίματος’;“

Ο Ζωγραφάκης θεωρεί ως προφανές ότι ο Minchin [2] άκουσε την ιστορία από τον συνάδελφό του, τον Blunt, εκτός κι αν του την είπε ο ίδιος ο Βαλής, ο Γκαλίμπ πασάς, τον οποίο επισκέφτηκε προσωπικά. Θα μπορούσε βέβαια να υποθέσει κανείς ότι ο Γκαλίμπ, γνωστός για τις εξωραϊστικές του πρωτοβουλίες, διέδωσε σκόπιμα την ανάμιξη του Σουλτάνου, για να φέρει γρηγορότερα αποτελέσματα.

Στην τοπική εφημερίδα της Θεσσαλονίκης ο Φάρος της Μακεδονίας, βρίσκουμε επιπλεόν μια αίτηση πολιτικών κρατουμένων που υποβλήθηκε στον Βρετανό Γενικό Πρόξενο στις 14 Οκτωβρίου 1883 και σώζεται ακόμη μεταφρασμένη αναφέρεται ότι οι υπογεγραμμένοι μετήχθησαν στον “Λευκό Πύργο” (Ak-koule) με σίδερα στα πόδια. Θα ήταν επομένως λογικό να υποθέσουμε ότι πιθανόν το φονικό και η αναταραχή στη φυλακή προκάλεσαν τη διοικητική αλληλογραφία που, σύμφωνα με τον Blunt, υπέπεσε στην προσοχή του Αβδούλ-Χαμίτ και ότι η διαταγή του Σουλτάνου εκτελέστηκε στα τέλη του καλοκαιριού του 1883. [12]

Αν λοιπόν ο κρατούμενος Νατάν Γκιντιλί άσπρισε πράγματι τον πύργο – για οποιονδήποτε λόγο -, θα το έκανε σίγουρα νωρίτερα από το 1891.

Ο ερευνητής και συγγραφέας Ηλίας Πετρόπουλος γράφει σχετικά:

“Μπρος στον Λευκό Πύργο της Θεσσαλονίκης βλέπεις την Πλατεία Λευκού Πύργου και τα κηπάρια του Λευκού Πύργου. Οι ονομασίες αυτές είναι ανεπίσημες, καθιερωμένες από τον λαό. Η ονομασία Λευκός Πύργος αποτελεί μετάφραση από τα ισπανο-εβραϊκά. Διόλου δεν αποκλείω την περίπτωση όπου κάποιος φωστήρας θά προτείνει την μετονομασία του οθωμανικού οχυρού σε Άσπρο Πύργο. Ας μην ξεχνάμε πως, το διαβόητο (επίσης, οθωμανικό) Γεντί-Κουλέ έλαβε το βυζαντινό όνομα Επταπύργιον”.[8]

Ο Πετρόπουλος δεν έχει προφανώς υπόψιν του την επίσημη ονομασία του Πύργου στα οθωμανικά κατάστιχα και θεωρεί απλώς ότι το Λευκός Πύργος είναι μετάφραση από το ισπανοεβραϊκό Torre Blanca. Είναι λογικό η πολυπληθής κοινότητα των Εβραίων να υιοθέτησε πρώτη το θετικό  όνομα που έδωσε επισήμως ο σουλτάνος, όπως είδαμε προηγουμένως. Άλλωστε, ο Π. αναφέρεται στο βιβλίο του σε εκατοντάδες ονόματα οδών και πλατειών και δεν ήταν αναμενόμενο να κάνει ειδικότερη και λεπτομερέστερη αναφορά στο Λευκό Πύργο. Είναι επίσης πιθανόν ο Πύργος να ονομάστηκε λευκός και όχι επί το λαϊκότερον άσπρος, πιθανόν  μετά από υπόδειξη Έλληνα γραμματικού ή άλλου λογίου της εποχής.

Για ποιο λόγο όμως βάφτηκε λευκός ο πύργος, είτε τον έβαψε ο Nathan Guidili, είτε άλλος; Επρόκειτο απλώς για καλλωπισμό ή υπήρχε άλλη σκοπιμότητα;

Ο Ζωγραφάκης πιστεύει ότι  ο Αβδούλ Χαμίτ, θέλοντας να δείξει πως και η Τουρκία ακολουθεί το δρόμο της προόδου των άλλων κρατών, διέταξε να τον ασπρίσουν και να μη τον χρησιμοποιούν, στο έξης, παρά σαν απλή φυλακή. Θεωρεί δηλαδή το άσπρισμα μια συμβολική ενέργεια με σαφείς πολιτικούς – προπαγανδιστικούς  στόχους. Ο Λευκός Πύργος είναι σύμβολο της Θεσσαλονίκης, τουλάχιστον στα μάτια των περισσότερων. Αγνούμε πότε ακριβώς καθιερώθηκε επισήμως ως τέτοιο και για ποιους αισθητικούς ιδεολογικούς ή άλλους λόγους επιλέχτηκε. Πιθανόν τυχαία, ή επειδή βρισκόταν απλώς σε περίοπτη  θέση… Είναι εξάλλου γνωστό ότι σύμβολα δεν υπάρχουν, υπάρχουν μόνο άνθρωποι, οι οποίοι αποδίδουν σε αυτά το ένα ή το άλλο νόημα ή περιεχόμενο: μια μικρή αναδρομή στην ιστορία τους αποδεικνύει την ιστορική αυτή πραγματικότητα.

Σε κάθε περίπτωση, ίσως να ‘χει δίκιο ο George Cotton Minchin,  ο οποίος σημείωνε ότι όλοι οι ασπριστάδες της Θεσσαλονίκης δεν θα ξεπλύνουν το αθώο αίμα που χύθηκε εκεί.

Πηγή