Η οριακότητα της “οπαδικής” γλώσσας

γράφει ο Νάσος Κατσώχης, γλωσσολόγος

Για όποιον έχει μια στοιχειώδη επαφή με την ελληνική γλωσσολογική βιβλιογραφία είναι  εύκολα συναγώγιμο ότι απουσιάζουν παντελώς έρευνες για τη γλώσσα των οπαδών, για το ιδίωμα –με άλλα λόγια – που χρησιμοποιούν μαζικά, στα πλαίσια του όχλου, οι άνθρωποι της κερκίδας....

. Η με επιφανειακά πολλές φορές επιχειρήματα ‘’τεκμηριούμενη’’ απαξίωση πολλών ακαδημαικών για το πεδίο των λαοφιλών ομαδικών αθλημάτων –κυρίως, βέβαια, του ποδοσφαίρου- εξηγεί εν μέρει μια τέτοια έλλειψη, αλλά αυτό είναι θέμα άλλης συζήτησης.
Προφανώς, τα  ιδιαίτερα, διακριτικά,  χαρακτηριστικά της γλώσσας των οπαδών σχετίζονται με, και απορρέουν κυρίως από, την ένταξή των τελευταίων σε ένα ευρύτερο σύνολο, μέσα στο οποίο κάθε μέλος του απελευθερώνεται  από συμβάσεις, γλωσσικές ή μη, εκτονώνοντας συναισθήματα και αποφορτίζοντας σωρευμένες εντάσεις της καθημερινότητας –και όχι μόνο αυτής.

Ως προς τη μορφή της οπαδικής γλώσσας, η οποία παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους λόγους που θα αναφέρουμε παρακάτω, εξέχουσας αναφοράς χρήζει η λεγόμενη ‘μαγική’ ή ‘συνθηματική’ χρήση της γλώσσας, αυτή που μας μεταφέρει σε ‘μη ενήλικα’, και εν γένει ‘πρωτογενή’ χαρακτηριστικά της γλώσσας. Εδώ εντάσσονται κατ αρχήν τα επιφωνήματα τύπου ‘οέο’, ‘αεέ-αέ- αέ’, ‘οοο’, εκφωνούμενα είτε κατά σύμβαση είτε ως αυθόρμητες και επί  τούτου αντιδράσεις του κοινού, ή μεμονωμένων ατόμων,  σε κρίσιμες, θεαματικές, ατυχείς κτλ φάσεις του αγώνα. 

Φυλογενετικά θυμίζουν αρχαικά στάδια των ανθρώπινων γλωσσών, όταν ακόμη απουσίαζε παντελώς ο πλήρης προτασιακός λόγος με τη σαφή κατάτμηση της πρότασης σε υποκείμενο και κατηγόρημα, αλλά και οντογενετικά το πώς συμπεριφέρονται σε πολύ πρώιμα στάδια τα μωρά, όταν αντιδρούν μόνο με δεικτικά στοιχεία –και τα επιφωνήματα είναι κατεξοχήν τέτοια-  σε εξωτερικά ή εσωτερικά ερεθίσματα. Άλλες χρήσεις, κατά τις οποίες εκφωνούνται γλωσσικά στοιχεία που αποτελούν πλέον φορείς αναφοράς ή σημασίας,  θυμίζουν  ύστερα, αλλά όχι ακόμη ώριμα στάδια απόκτησης της γλώσσας, τη λεγόμενη π.χ. ‘ολοφραστική ‘ χρήση -της , όταν στη θέση μιας πλήρους πρότασης που περιγράφει κάτι, εκφωνείται μια λέξη, η ‘ολόφραση’, που αφαιρετικά περιγράφει μια ολόκληρη κατάσταση πραγμάτων, π.χ. στην περίπτωσή μας ‘γκολ…’ ή ‘όχιιιι’ (ως αντίδραση, π.χ., του οπαδού σε χαμένη ευκαιρία της ομάδας του).

Με λίγα λόγια, όπως γενικά σε χρωματισμένες συγκινησιακά καταστάσεις , έτσι και κατά την παρουσία στο γήπεδο, τα έντονα συναισθήματα της στιγμής, μεγεθυμένα και από τη συμμετοχή του καθενός σε μια, αν μη τι άλλο, ‘μαγική’, εκστατική θα έλεγε κανείς,  ατμόσφαιρα, αποδομούν την πλήρη ‘προτασιακή’ γλώσσα στα δομικά συστατικά της: σε  ελλειπτικές προτάσεις, πιο πέρα σε μεμονωμένες λέξεις ή ονόματα, και ακόμη πιο πέρα σε συλλαβές αλλά και σε μεμονωμένα φωνήματα, εν είδει επιφωνημάτων.

 Με τον επιτονισμό, τον ρυθμό και το μέτρο βέβαια –άλλα κατεξοχήν δεικτικά, και ως εκ τούτου συγκινησιακά συστατικά της γλώσσας- συχνά να συνοδεύουν και να κατευθύνουν τη χρήση -της. Και σε ένα χώρο όπως είναι κατεξοχήν το γήπεδο, όπου εικόνες και ατμόσφαιρα υποβάλλουν έντονα συναισθήματα, ο μόνος τρόπος για να διεξέλθει κανείς από την ‘ψυχρή’ και αφαιρετική σήμανση της εμπειρίας, όπως αυτή επιτελείται μέσω της συμβολικής, προτασιακής γλώσσας,  προς τη βιωματική αμεσότητα, είναι μέσω των δεικτικών χαρακτηριστικών της γλώσσας.

Φυσικά, η μαγική χρήση της γλώσσας, αλλά και οι ποικίλες εκδοχές χρήσης της γλώσσας στις οποίες επιβάλλονται ‘πρωτογενή’ στοιχεία –της, ξεπηδώντας από ένα ‘βιωματικό’ υπόστρωμα (εκστατικός,  μαντικός λόγος, θρησκευτικός λόγος, προφητικός λόγος, ποιητικός λόγος, αλλά και γλώσσα από την περιοχή της ψυχοπαθολογίας) δεν είναι ολότελα αμιγής/είς από στοιχεία της  συμβολικής, ενήλικης γλώσσας, κάτι για το οποίο δώσαμε παραδείγματα παραπάνω: μάλιστα στον μαγικό λόγο συχνά συνυπάρχουν το ακατανόητο με το κατανοητό, το αδόμητο με το δομημένο. Έτσι και στη ‘γηπεδική’ εκδοχή του μαγικού λόγου, παρατηρείται πλήθος συνθημάτων όπου συνυπάρχουν τα ακατανόητα, ‘μαγικά’ μορφώματα με λέξεις ή προτάσεις, γενικά με στοιχεία της φυσικής γλώσσας που φέρουν αναφορά ή σημασία, π.χ. ‘άρης ε-ό….’, ‘οέ-οέ-οέ-οέ…ΑΕΚ ο-λέ’, /  ‘έ-ε-ό……το πήραμε το ευρωπαικό’ κτλ. Το ότι οι γηπεδικές γλωσσικές  χρήσεις κατευθύνουν στον συγκινησιακό χώρο μιας πρωτο-γλώσσας, ενισχύεται και από το γεγονός ότι συχνά τα εκφωνούμενα συνθήματα υποστηρίζονται από σωματικές κινήσεις, ομοιόμορφα και ρυθμικά εκτελούμενες από το οργανωμένο πλήθος , π.χ. ‘ουλελε…αμαν-αμαν’, με πρόταξη των  χεριών

Ως προς το περιεχόμενο τώρα της οπαδικής γλώσσας, εξέχουσα θέση έχουν, τις τελευταίες δύο δεκαετίες όπου και το οπαδικό κίνημα έχει οργανωθεί συστηματικά  -με όλα τα παρεπόμενα-  οι βωμολοχίες, ο υβριστικός λόγος. Ένας λόγος που εδώ φτάνει στα όριά του, όταν –για ευνόητους λόγους- τίθεται ενάντια στο πιο ιερό πρόσωπο της οικογένειας των αντιπάλων, τη μάνα, μοιάζοντας παράλληλα –πέραν άλλων – να εκτονώνει απωθημένες σεξουαλικές επιθυμίες

Αλλού η σεξουαλική αναφορά  είναι έμμεση ή υποσυνείδητη. Τί άλλο π.χ. αποτελεί το περίφημο ‘σήκωσε το το τιμημένο (sic)…’  από επίκληση στην προυπόθεση της σεξουαλικής πράξης, της οποίας η αυτονόητη ηδονή παραλληλίζεται με την αντίστοιχη ηδονή που μπορεί να προκαλέσει η εκπλήρωση της οπαδικής / φίλαθλης επιθυμίας. Μιλάμε για χρήσεις της γλώσσας, όπου η εικόνα εκτοπίζει στην ουσία τον λόγο, και γενικά για συμπεριφορές που κινητοποιούνται από το ασυνείδητο.
Και τέλος, στον κατ εξοχήν ανδρικό όχλο των γηπέδων, δεν μπορεί παρά να παρατηρείται πλήθος σεξιστικών, εμφανώς υποτιμητικών και απαξιωτικών για το γυναικείο φύλο, αλλά και για τους ομοφυλόφιλους, συνθημάτων, που είτε ‘’εκτοξεύονται’’ για πικάρισμα των αντιπάλων, είτε χρησιμοποιούνται εν είδει παρότρυνσης προς ‘κοιμισμένους’, οκνηρούς και ντεφορμέ παίκτες, με χρήση μεταφορών η όχι (π.χ. ‘κότες’, ‘αδελφές’, ΄γκόμενες’ κ.ά.)

Τα παραπάνω συνιστούν μερικά μόνο χαρακτηριστικά της ‘οπαδικής’ γλώσσας. Ωστόσο, δείχνουν πειστικά, νομίζω, ότι η μαζική κι ομοιόμορφη χρήση της γλώσσας από το οργανωμένο γηπεδικό πλήθος παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, όσο αποτελεί μια αγνοημένη από την ακαδημαική σφαίρα εκδοχή του μαγικού λόγου, εκεί όπου η συμβολική και ώριμη σήμανση της εμπειρίας παραχωρεί συστηματικά μια θέση σε πιο πρώιμες, φορτισμένες συγκινησιακά, χρήσεις της γλώσσας, τέτοιες που πολλές φορές την εξωθούν περιστασιακά σε οριακά σημεία, άκρως αποκαλυπτικά επιπλέον των δομικών συστατικών της.

Πηγή